.
Dr Mirosław Małecki
.
Z dziejów konspiracyjnego Ruchu Narodowego.
Początek konspiracji narodowej w powiecie opoczyńskim.
.
Od lat przedwojennych na terenie ówczesnego powiatu opoczyńskiego, prężnie rozwijał się ruch narodowy.
Dominował on na terenie całego powiatu ,na którym działał Władysław Pacholczyk. Ten urodzony w 1903 roku w Jeżowie powiat Końskie, działacz Stronnictwa Narodowego i Obozu Wielkiej Polski, od 1931 roku do 1939 był członkiem Rady Naczelnej Stronnictwa Narodowego. Za swą działalność był wielokrotnie zsyłany, decyzją wojewody kieleckiego, do obozu w Berezie Kartuskiej. Po kampanii wrześniowej, przystąpił do zorganizowania Komendy Powiatowej NOW w Opocznie i stanął na jej czele. W lutym 1942 roku został przeniesiony do sztabu Komendy Okręgu w Radomiu. W tym też roku znalazł się w grupie przeciwników podporządkowaniu NOW Armii Krajowej. W latach 1943 do 1944 był członkiem Zarządu Głównego SN, gdzie pełnił funkcję kierownika Wydziału Organizacyjnego. Był organizatorem i członkiem Komendy Głównej NSZ.
Pacholczyka w pracy organizowania siatki konspiracyjnej na terenie powiatu opoczyńskiego, po jego awansie, zastąpił, urodzony w Opocznie w 1907 roku, zaufany działacz przedwojennego Stronnictwa Narodowego oraz Obozu Wielkiej Polski, ppor. Marian Suskiewicz. To z jego inicjatywy w roku 1942 struktury powiatowe NOW nie podporządkowały się AK i przystąpiły do tworzonych m.in. przez Pacholczyka ( pseudonim Adam ) Narodowych Sił Zbrojnych. 22 stycznia 1943 roku stracił trzech braci i kilku przyjaciół – członków NSZ – zabitych przez oddział Gwardii Ludowej „Lwy” w Drzewicy. Sam por. Suskiewicz zginął zastrzelony przez granatowych policjantów lub niemieckich żandarmów 28.07.1943 r. w Białaczowie. Został pochowany na cmentarzu „cholerycznym” w Opocznie.
W skład Podokręgu Radom wchodziło 3 z 5 Komend Powiatów NSZ, do których należały odpowiednio trzy części regionu przysuskiego: Opoczno ppor./por. Wojciecha Szczepańskiego „Dołęgi” i od lipca 1944 r. por. Jerzego Wirnikowskiego „Korwina”, a po jego aresztowaniu, od grudnia tego samego roku kpt. Jan Wojtaszka „Wojciecha”, Końskie por. Jerzego Szulca „Wirskiego”, Radom por. Tadeusza Kwiatkowskiego „Gracjana”. Od września 1944 r. Podokręg Radom, bez zmiany dowódcy, przekształcono w Okręg VI Radom NSZ, który składał się z 5 Komend Powiatów obejmujących z okolic Przysuchy: Opoczno: gminy: Przysucha, Gielniów, Goździków, Odrzywół i Klwów, Końskie: gmina Borkowice, Radom: gminy: Potworów i Wieniawa.
Po scaleniu części NSZ z AK ( w Podokręgu-Okręgu VI Radom NSZ była to większość ) z pozostałych stworzono Okręg XV Radom NSZ z Komendantem mjr/ppłk Mieczysławem Michałowskim „Witoldem”, „Witoldem Mirskim” na czele, Szefem Sztabu Okręgu do śmierci w styczniu 1945 r. mjr Mieczysławem Borkowskim „Mieczysławem Wróblem”, adiutantem Komendanta ppor. Jerzym Kucharskim „Korabem”, Szefem Akcji Specjalnej AS/PAS rtm./mjr Janem Łozińskim „Lubiczem” i in.
.
Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne w Przysusze
Najbardziej rozwiniętą organizacją zbrojnego podziemia w regionie przysuskim w latach 1939-połowa 1944 była NOW i następnie NSZ. Struktury NOW tworzyli lokalni działacze SN sierż./ppor. Władysław Pacholczyk z Opoczna do stycznia 1940 r. (przeniesiony do KG NOW) i sierż./ppor. Marian Suskiewicz z Drzewicy (1907-1943 Białaczów). Większość obszaru regionu przysuskiego była podporządkowana Komendzie Powiatu Opoczno. Po fazie wstępnej organizowania struktur i systemu łączności wewnętrznej i zewnętrznej, obiegu informacji i sądownictwa, powołano sekcje, plutony i kompanie. J. Kucharski we wspomnieniach wymienia oficerów NSZ znanych mieszkańcom Przysuchy: kpt. F. Sobecki „Kruk”, por. Stanisław Masłocha „Lucjan” i podporucznicy: Zbigniew Masłocha „Ryling”, Kazimierz Chrząstowski „Zadora”, Tadeusz Morawski „Tańko”, Marian Drabik „Słoń”, a także mniej znani: kpt./mjr Zygmunt Kuropatwa „Rafał”, por. Tadeusz Zajączek „Szary”, podporucznicy: Aleksander Markiewi„Aleksander”Józef Szczotka „Zeus”, Stefan Łempicki „Bosman”, Feliks Mierzwa „Mściwój”, Jerzy Wiernikowski „Korwin” i in. W archiwum gen. Marii Wittek znajdują się i nazwiska żołnierzy NSZ z Przysuchy i okolic: prezes koła SN Stefan Przeor i jego brat Wacław Przeor, dowódca placówki Stefan Pawelski „Roch”, dowódca kompanii por. Szczepan Smerdzyński „Pacan” i jego brat Władysław Smerdzyński, nadleśniczy por. Otokar Otton Rudke „Orzeł”, Jan Starnawski, Jan Krzyżanowski, Władysław Jakubczyk i Stanisław Piorun, z Nieznamierowic: Jan Klata, z Odrzywołu: dowódca kompanii por. Wincenty Osiński „Gil” i Jan Podkowiński, z Woli Gałeckiej: prezes koła SN Józef Oracz, jego brat Jan Oracz i Stefan Stachniak, z Odrzywołu: Mieczysław Gański i jego brat Wacław Gański, z Łęgonic Małych: por. Stanisław Zdziarski „Stach” i jego syn ppor. Tadeusz Zdziarski i kpr. Andrzej Różycki „Zjawa”, z Toporni:
Zmiany organizacyjne w Narodowej Organizacji Wojskowej i Narodowych Siłach Zbrojnych.
Najbardziej znaną organizacją konspiracyjną obozu narodowego w początkowym okresie okupacji była Narodowa Organizacja Wojskowa. Na jej czele stała Komenda Główna podległa ZG SN. Miała wolną rękę tylko w zakresie operacyjno-szkoleniowym i organizacyjnym, a na niższych szczeblach decydujący głos mieli prezesi lokalnych zarządów SN. Z powodu deficytu oficerów zawodowych dowódcami byli w większości oficerowie niższego szczebla lub rezerwiści, a nawet politycy. Naczelna Komenda NOW była podporządkowana Komendantowi Głównemu gen. Marianowi Żegocie-Januszajtisowi (1889-1973) rezydującemu we Lwowie (jego obowiązki w Warszawie pełnił por. Aleksander Demidowicz-Demidecki „Aleksander”). Po aresztowaniu generała 27 października przez NKWD „Aleksander” zajął jego stanowisko. Gdy w grudniu przeszedł „zieloną granicę” i znalazł się w Wielkiej Brytanii, stanowisko zajął ppłk Józef Rokicki „Karol”. KG NOW podlegały Komendy: Okręgów (obejmujących obszary przedwojennych województw), Powiatów (jak przed wojną), Obwodów oraz Placówki i Sekcje. Wydziałami KG NOW były: I Organizacyjno-Kadrowy, II Wywiadu i Kontrwywiadu, III Operacyjno-Sztabowy i Wyszkolenia, IV Zaopatrzenia (z Działami: Finansów i Uzbrojenia), V Łączności (od 1941 r.) i VI Propagandy (m.in. z podległą do 1941 r. Narodową Organizacją Kobiet grupującą 10 tys. członkiń).[3]
Głównym celem NOW było wywołanie powstania w kraju w końcowym etapie wojny. Nie podlegała Rządowi RP na uchodźstwie i Komendantowi Sił Zbrojnych w Kraju gen. S. Roweckiemu „Grotowi”, bo obawiała się przywrócenia kontestowanych przed wojną rządów piłsudczyków. Rozkaz Naczelnego Wodza z 3 lutego 1942 r. przekształcający ZWZ w AK dał argumenty NOW do zmiany nastawienia, nowa organizacja miała mieć charakter ogólnonarodowy. W marcu przybył do Warszawy w tej sprawie oficer łącznikowy gen. Sikorskiego płk Józef Spychalski „Luty”, „Ścibor” i nawiązał kontakt z Komendą Główną NOW. Za aprobatą prezesa ZG SN i zwierzchnika NOW Stefana Sachy „Marka” rozpoczęła się seria rozmów scaleniowych z Dowódcą AK gen. Tadeuszem Komorowskim „Borem”. W maju wypracowano wstępne warunki scalenia NOW z AK i powołano wspólną komisję: z NOW: ppłk Józefa Rokickiego i por. Stefana Klimeckiego „Burzę” i z AK: płk Stefana Rostworowskiego „Rolę” i płk, Antoniego Sanojcę „Kortuma”. 23 sierpnia zatwierdzono warunki i podpisano umowę. 2 lipca odbyło się spotkanie przeciwników scalenia w KG NOW, którzy oskarżyli władze NOW o „zdradę” i powołali Komisję Rządzącą SN na czele z szefem Wydziału Organizacyjnego A. Michałowskim. 7 lipca secesjoniści zwołali Komisję Rządzącą SN i „odwołali” ZG SN i Komendanta Głównego NOW. Od tej pory można mówić o NOW zintegrowanej z AK i NOW oponującej przeciw integracji z AK. Przy czym taki rozłam dokonał się na wszystkich szczeblach NOW. Część NOW przeciwna połączeniu z AK postawiła na integracje z innymi organizacjami narodowymi, głównie z Organizacją Wojskową Związku Jaszczurczego. Rozmowy polityczne mające to na celu prowadził W. Pacholczyk „Adam”, „Adam Linowski”, „Klin” z ramienia TKRSN i Wiktor Radziszewski „Wiktor”, „Reński” jako przedstawiciel OP ONR.[4]
Część wpływowych członków NOW sprzeciwiła się integracji z AK. 20 września 1942 r. ukazał się rozkaz nr 15 Komendy Głównej G Armii Narodowej informujący żołnierzy NOW i KG OW Związku Jaszczurczego o utworzeniu Dowództwa Narodowych Sił Zbrojnych, które miało stopniowo przejąć dowodzenie „rozłamowcami”. Skuteczna działalność NSZ wymagała odpowiedniej kadry dowódczej i podziału terenowego organizacji. Dowódcą NSZ został mianowany płk/gen. Ignacy Oziewicz „Czesław”, „Neta”, „Janczewski” (dowódca 29 DP we wrześniu 1939 r.). 2 października ukazał się rozkaz nr 2 z nominacjami dla członków Komendy Głównej (Dowództwa) NSZ.
Do wiosny 1943 r. trwała praca nad scaleniem struktur NOW, OW ZJ i mniejszych organizacji oraz wyjaśniania kto się chce, a kto nie chce się scalić z AK. Przyjęto sieć NOW jako model dla sieci terenowej NSZ opierającej się na przedwojennym podziale administracyjnym. Dowództwu NSZ miały być podporządkowane hierarchicznie usytuowanym: Inspektoratom Frontu, Obszarom i Okręgom. Ostatecznie powstało tylko sześć Okręgów, spośród jedynie Inspektorat Ziem Zachodnich posiadał rozwiniętą strukturę dowodzenia, Inspektoraty: Centralny, Północny, Górnej Wisły, Południowo-Wschodni nie spełniały nigdy przewidzianej dla nich roli, a Inspektorat Północno-Wschodni istniał tylko na papierze. Poszczególne Okręgi w praktyce, za wyjątkiem okresowych inspekcji, działały niezależnie i dzieliły się na Powiaty. Z czasem wykształciły się jako szczeble Obwody grupujące kilku Powiatów. Niezależnie od tej struktury NSZ, którą można określić jako administracyjną, istniała struktura czysto wojskowa: pułki, bataliony, kompanie, plutony, drużyny i sekcje. Na okres powstania powszechnego przewidywano powstanie nowej struktury wojskowej; każdy Inspektorat miał być rozwinięty w Dowództwo Frontu, któremu miały podlegać wszystkie siły Okręgów zgrupowane w Korpusy utworzone z żołnierzy danego Okręgu. W skład Korpusu miały wchodzić Grupy Operacyjne złożone z sił różnych Powiatów zgrupowanych w różnych mniejszych oddziałach (pułki, bataliony, kompanie itd.).[5]
W listopadzie 1942 r. struktury wojskowe i cywilne NSZ podporządkowano 40-osobowej cywilnej TNRP ze Zbigniewem Stypułkowskim jako sekretarzem generalnym na czele 8-osobowego Prezydium i zaczęto tworzyć struktury Służby Cywilnej Narodu. W grudniu powstał Inspektorat Centralny NSZ „Lampart”, „Osika”, „Nagietek” obejmujący Okręgi: Warszawa, Warszawa-województwo, Podlasie. Najbardziej nas interesujący, ze względu na podległość regionu przysuskiego, Okręg Warszawa-województwo NSZ IB mjr/ppłk. NN „Bolesława Nowaka” zmienił nazwę i komendanta w styczniu 1944 r. na Okręg VI „Żubr”, „Sosna”, „Chryzantema” rtm./mjr „Zygmunta Wieslawskiego” Jerzego Kraffta ( do maja ). Podlegało mu 14 Komend Powiatów NSZ; razem 12,9 tys. żołnierzy. Okręg V Radom-Kielce NSZ „Ananas”, „Jeleń”, „Modrzew”, Goździk” dzielił się na Podokręg Radom NSZ kpt./mjr Mieczysława Michałowskiego „Witolda” i Podokręg Kielce NSZ rtm./mjr Władysława Spychalskiego „Jastrzębca”.
W skład Podokręgu Radom wchodziło 3 z 5 Komend Powiatów NSZ, do których należały odpowiednio trzy części regionu przysuskiego: Opoczno ppor./por. Wojciecha Szczepańskiego „Dołęgi” i od lipca 1944 r. por. Jerzego Wirnikowskiego „Korwina”, a po jego aresztowaniu, od grudnia tego samego roku kpt. Jan Wojtaszka „Wojciecha”, Końskie por. Jerzego Szulca „Wirskiego”, Radom por. Tadeusza Kwiatkowskiego „Gracjana”. Od września 1944 r. Podokręg Radom, bez zmiany dowódcy, przekształcono w Okręg VI Radom NSZ, który składał się z 5 Komend Powiatów obejmujących z okolic Przysuchy: Opoczno: gminy: Przysucha, Gielniów, Goździków, Odrzywół i Klwów, Końskie: gmina Borkowice, Radom: gminy: Potworów i Wieniawa.[6]
Po scaleniu części NSZ z AK (w Podokręgu-Okręgu VI Radom NSZ była to większość) z pozostałych stworzono Okręg XV Radom NSZ z Komendantem mjr/ppłk Mieczysławem Michałowskim „Witoldem”, „Witoldem Mirskim” na czele.
.
Przypisy:
.
[3]M. Gniadek-Zieliński, Narodowe Siły Zbrojne 1942-1947, Warszawa 2017, s. 33-34, 65-67.
[4]ibidem, s. 69-70.
[5]Rozkaz Ogólny Dowódcy NSZ z 16 XII 1943 r. Załączniki: Zasady organizacji i funkcjonowania Komend: Okręgów, Obszarów i Powiatów, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Warszawa, Materiały KG NOW i Dowództwa NSZ, Ld PF 10/408, t.2, k. 197-198, 199-201, 202-204, 205-207.
[6]M. J. Chodakiewicz (wyb. i opr.), W: J. Muszyński, L. Żebrowski, Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty 1942-1945, t.1, Lublin-Warszaw 2014, s. 89-91, 104-107, 297, 344-345.
.
Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne w Przysusze
