Siergiej Nieczajew w okresie młodości.
Grzegorz Wojciechowski
.
Do dziś toczą się spory, kto jest autorem pewnego szczególnie przerażającego dokumentu, znanego w historii jako „Katechizm rewolucjonisty”. Powszechnie przyjmuje się, że twórcą jego był Siergiej Nieczajew, są też i tacy, którzy autorstwo „katechizmu” przypisują słynnemu rosyjskiemu anarchiście Mikołajowi Bakuninowi, są jeszcze i tacy, którzy uznają, że jest to ich wspólne dzieło.
Powszechnie jednak w literaturze uznaje się, że to Nieczajew stworzył ów katechizm, a Bakunin raczej na pewno był konsultantem, jeśli nie współtwórcą. Warto więc poświecić temu człowiekowi kilka słów uwagi.
Siergiej Nieczajew, autor „katechizmu” i późniejszy osobisty wróg cara Aleksandra II, urodził się 20 września 1847 roku w małym miasteczku Iwanowo, w biednej rodzinie, jego ojciec był kelnerem i zajmował się dodatkowo malowaniem szyldów. Matka zmarła, gdy Sierioża miał zaledwie 8 lat. W wieku lat 10 ojciec wyuczył syna zawodu kelnerskiego. Pomimo biedy jego rodzina starała się wykształcić chłopaka, opłacając mu prywatna naukę. Już wówczas poczuł silną niechęć do istniejącego porządku społecznego.
W wieku lat 18 wyjechał do Moskwy i pracował u znanego wówczas historyka Michaiła Pogodina, aby rok później udać się do Petersburga, zdać tam egzamin nauczycielski i rozpocząć pracę w szkole parafialnej, jednocześnie uczęszczając na wykłady na Uniwersytecie Petersburskim. Właśnie na tej uczelni zetknął się z prądami rewolucyjnymi zmierzającymi do obalenia istniejącego porządku politycznego.
Już w czasie kontaktów ze środowiskiem studenckim, dał się poznać jako człowiek ze skłonnościami do radykalizmu. Ponoć sypiał na gołej drewnianej podłodze, żywił się wyłącznie czarnym chlebem i pił wodę, upodabniając się w ten sposób do postaci rewolucjonisty ascety – Rachmetowa z opowiadania Mikołaja Czernyszewskiego „Co robić?”
W latach 1868-1869 związał się z radykalną grupą studentów działającą pod przywództwem Piotra Tkaczowa, biorąc między innymi udział w opracowaniu „Programu działań rewolucyjnych”.
.
Wiera Zasulicz
.
Nieczajew poznał młodszą o dwa lata od siebie rewolucjonistkę Wierę Zasulicz, Spotykali się razem, gdzie przy świecach czytano rewolucyjną literaturę, a na stole leżały obrazki przedstawiające Maxymiliana Robespierre’a i Louisa Antoine de Saint-Justa.
W styczniu 1869 roku Nieczajew rozpuścił pogłoskę o swoim aresztowaniu, a następnie wyjechał do Moskwy, a stamtąd zamierzał udać się do Szwajcarii, chciał, aby Wiera pojechała razem z nim, wyznał nawet jej miłość, ale ta nie wyraziła na to zgody.
Po przybyciu do Genewy udawał przedstawiciela organizacji rewolucyjnej, który uciekł z twierdzy Pietropawłowskiej. W Szwajcarii poznał Mikołaja Bakunina i Mikołaja Ogariewa.
Razem postanowili zorganizować akcje propagandową, Nieczajew miał listę 387 adresów osób związanych z ruchem rewolucyjnym, do których wysłano w okresie od kwietnia do sierpnia 1869 roku 560 paczek. Jedną z nich wysłał również do Wiery Zasulicz, znajdował się tam prymitywnie zaszyfrowany list, doprowadziło to do do aresztowania i w konsekwencji wyroku 5 lat zesłania. Niewątpliwie zrobił to z premedytacją. Jak okrutnym i bezwzględnym człowiekiem musiał być, skoro doprowadził do skazania kobiety, którą ponoć kochał, jego postawę można jednak zrozumieć, gdy przeczyta się napisany przez niego i niewykluczone, że przy pomocy Bakunina „Katechizm Rewolucjonisty”.
Sam cel tego szalonego pomysłu propagandowego był obliczony na to, że działacze rewolucyjni zostaną aresztowani i ukarani, co miało doprowadzić do radykalizacji ich postaw. Diabelski i szalony pomysł, ale najwyraźniej ukazywał jak mocno rewolucyjnym obłędem opętany był ten człowiek.
W tym też czasie, późną wiosną 1869 roku Nieczajew napisał „Katechizm Rewolucjonisty”, był to podręcznik w jaki sposób należy postępować, aby zniszczyć państwo uważane za wrogie. Niewątpliwie był to tekst pisany przez skrajnego fanatyka, pozbawionego wszelkich skrupułów, dla którego liczył się tylko ostateczny cel, jakim była likwidacja znienawidzonego państwa i jego ustroju.
Na początku swojego „katechizmu’ prezentuje taką charakterystykę rewolucjonisty:
Rewolucjonista to człowiek skazany na zagładę. Nie ma osobistych zainteresowań, żadnych spraw zawodowych, emocji, przywiązań, majątku ani nazwiska. Wszystko w nim jest całkowicie pochłonięte jedną myślą i jedyną pasją do rewolucji. Rewolucjonista wie, że w głębi swego bytu, nie tylko słowami, ale i czynami, zerwał wszelkie więzy, które łączą go z porządkiem społecznym i cywilizowanym światem z wszystkimi jego prawami, moralnościami i zwyczajami i ze wszystkimi ogólnie przyjętymi konwencjami. Jest ich nieubłaganym wrogiem i jeśli nadal z nimi żyje, to tylko po to, aby je szybciej zniszczyć.
.
Siergiej Nieczajew
.
Dzieło Nieczajewa miało wpłynąć w poważny sposób na postawę i sposób postępowania wielu rewolucjonistów, szczególnie rosyjskich.
W okresie późniejszym, w ruchu socjalistycznym, zaczęto dystansować się od tego typu działalności, a ruch rewolucyjny zaczął odchodzić od stosowania tak zwanego terroru indywidualnego.
Opuściwszy nielegalnie Rosję, teraz wracał do niej również przez „zieloną granicę”, wykorzystując kontakty Bakunina. Zamieszkał w Moskwie i utrzymywał, że jest przewodniczącym organizacji rewolucyjnej, która w rzeczywistości nie istniała. Rozpoczął też agitację rewolucyjną, wśród studentów Uniwersytetu Moskiewskiego.
Tworzona przez niego organizacja „Narodnaja Rasprawa” stawała się coraz bardziej podporządkowana wyłącznie niemu. Zaczęły coraz bardziej ujawniać się jego bardzo negatywne cechy charakteru, był despotą, który nie tolerował sprzeciwu i ludzi, którzy mieli inne zdanie niż on. Zaczął krytykować również i Bakunina.
.
Michaił Bakunin
.
Wdał się też w spór, który szybko przerodził się w ostry konflikt, z jednym ze studentów, będącym członkiem jego organizacji I. Iwanowem. Konsekwencją tego sporu, było odejście Iwanowa z grupy Nieczajewa. Do końca nie jest wiadome, czy Nieczajew bał się, że Iwanow wyda jego i pozostałych towarzyszy ochranie, czy też złość i urażona ambicja despoty, w każdym razie na odszczepieńca zapadł wyrok śmierci.
21 listopada 1969 roku Nieczajew i kilku jego towarzyszy pobili, a następnie zastrzelili Iwanowa, ukrywając ciało w jeziorze pod dnem dziurawej łodzi.
Ciało zamordowanego studenta, szybko odnaleziono i aresztowano część osób z jego grupy rewolucyjnej, sam Nieczajew uniknął aresztowania i wyjechał do Petersburga, gdzie próbował dalej prowadzić działalność rewolucyjną, jednak bez większego powodzenia i w połowie grudnia 1869 roku opuścił Rosję udając się ponownie do Genewy.
Trzy lata później Fiodor Dostojewski opublikował swoja powieść „Demony”. Jeden z jej bohaterów Piotr Stiepanowicz Wierchowieński jest postacią wzorowaną na Nieczajewie.
W Genewie ucieszono się z powrotu Nierczajewa, szczególnie Bakunin. Po śmierci Aleksandra Hercena, grupa genewska miała do dyspozycji znaczne fundusze zaczęto więc wydawać pismo „Kołakoł’ ( „Dzwon”). W piśmie tym przedstawiali swoją wizję państwa i społeczeństwa. Skrytykowali ich Karol Marks i Fryderyk Engels nazywając ich poglądy „komunizmem w koszarach”.
.
Nikołaj Ogariew
.
Szybko też ujawniły się i inne negatywne cechy charakteru Nieczajewa, jak patologiczna podejrzliwość wobec swoich współpracowników, kradł listy skierowane do Bakunina czy Ogariewa i szantażował ich. Stosunki między nimi uległy bardzo dużemu pogorszeniu i permanentnemu napięciu.
Bakunikn z w jednym z listów do autora „Katechizmu Rewolucjonisty” pisał; „Zgodnie ze swoim sposobem myślenia, jesteś bliżej jezuitów niż nas. Jesteś fanatykiem. To jest twoja ogromna i osobliwa siła. Ale jednocześnie jest to twoja ślepota, a ślepota jest słabością wielką i zgubną; ślepa energia błądzi i potyka się, a im jest potężniejsza, tym bardziej nieuniknione i poważne są błędy. Cierpisz na ogromny brak zmysłu krytycznego, bez którego nie można oceniać ludzi i sytuacji oraz godzić środków z celem.”
Zachowanie Nieczajewa stawało się coraz bardziej nieprzewidywalne, do tego stopnia, że wielu działaczy ruchu socjalistycznego, którzy go znali, zaczęło się od niego separować. Bakinin jednak mimo wszelkich trudności, dalej chciał z nim współpracować.
Gdy ocenia się jego zachowanie i sposób działania, to niewątpliwie staje się zasadne pytanie, czy nie cierpiał on na jakieś schorzenie psychiczne.
14 sierpnia 1872 roku Siergiej Nieczajew został aresztowany przez szwajcarską policję i przekazany Rosji. W procesie, który zakończył się 8 stycznia 1873 roku, został skazany na 20 lat zesłania, ale car Aleksander II napisał odręcznie na jego wyroku, że ma odbywać karę w twierdzy do końca życia, nakazał też, aby co tydzień składano mu sprawozdanie z tego co się dzieje z tym niebezpiecznym więźniem.
Karę odbywał w Petersburgu w twierdzy Pietropawłowskiej. Po pewnym czasie udało mu się pozyskać przychylność strażników i dzięki temu utrzymywał korespondencję z „narodowolcami”.
Zmarł 21 listopada 1882 roku, na opuchliznę spowodowana szkorbutem, tym samym przeżył o rok i osiem miesięcy cara Aleksandra Ii, zamordowanego przez bojowników Narodnej Woli.
Przez wiele lat, jego poglądy choć znane, były jednak odrzucane przez zdecydowaną część rewolucjonistów, którzy uznawali je za szkodliwe – nazwano je nieczajewczyzną, a jego samego „bolszewikiem przed bolszewikami”.
Dzieło Nieczajewa okazało się jednak w dużej mierze ponadczasowe. To właśnie na „Katechizmie Rewolucjonisty” opierały swoja działalność takie organizacje o charakterze terrorystycznym, jak powstała w latach sześćdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych Partia Czarnych Panter, czy też włoskie Czerwone Brygady.
.
Co wiedziały władze II RP o rozwiązaniu Komunistycznej Partii Polski
