.
Dr Mirosław Małecki
.
Po zwycięstwie w Zamachu Majowym 1926 roku, przed obozem Józefa Piłsudskiego stanął problem, w jakim duchu wychowywać młodzież. Odpowiedzi na to pytanie podjął się Adam Skwarczyński /1. Zdawał on sobie sprawę że temu celowi służyć powinny także inne działania , takie jak :przebudowa ustroju szkolnego i zmiana treści nauczania w szkołach.
Wstępem do reformy szkolnictwa miało być wyrugowanie z programów nauczania treści wniesionych doń przez Narodową Demokrację (Endecję) /2. Zakładały one wychowanie młodego człowieka w wierności Bogu i Ojczyźnie oraz w służbie Narodowi Polskiemu. .
Wśród idei przewodnich nowego systemu wychowawczego, jakie wnosiła Sanacja, pierwsze miejsce zarezerwowano dla pojęć : sprawiedliwość, wolność, władza, własność i indywidualność Pojęcia te miały zrewolucjonizować stare porządki. ”W interesie przyszłości narodu polskiego należy zdobyć tę Bastylię bierności, małoduszności i ciasnoty horyzontów – w imię wielkiej sprawy oświaty powszechnej i bogactwa duchowego Polski Ludowej”/3. Walery Sławek, powołując główne ugrupowanie polityczne Sanacji – Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem , widział w nim także ważny instrument wychowawczy. W dniu 14 grudnia 1926 rok, na posiedzeniu plenarnym Klubu BBWR stwierdził „Jesteśmy zespołem ludzi, których połączyła wspólna myśl pracy na rzecz wychowania społeczeństwa i wychowania w tym społeczeństwie zrozumienia dla interesu państwowego, jako interesu wspólnego dla nas wszystkich. Tym naszym nastawieniem, tą chęcią pracy na rzecz Państwa musimy natchnąć społeczeństwo. Idźmy do tych , do których możemy mieć dostęp, a którzy pracują w organizacjach, związkach czy zrzeszeniach i którzy poprzez te organizacje mogą oddziaływać na znacznie szersze warstwy społeczeństwa”4/. Wg jego słów, BBWR miał „zarazić myślą szukania porozumienia, a nie załatwiania konfliktów na drodze tych czy innych walk i rewolucji”/5. Specjalny obowiązek Bezpartyjnego Bloku widział w dbałości o państwo.
Cele wychowawcze w stosunku do mniejszości narodowych, zostały sformułowane w 1928 roku przez ówczesnego wiceministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego – Sławomira Czerwińskiego. W przemówieniu wygłoszonym w Wilnie 28 listopada 1928 roku stwierdził on „ Nie możemy i nie chcemy wymagać od szkół i innych instytucji wychowawczych w Polsce , aby Niemców lub Ukraińców wychowywały na Polaków, lub prawosławnych i prawosławnych na katolików, ale mamy prawo i obowiązek żądać zupełnie kategorycznie, stanowczo i konsekwentnie, aby wszystkie formy i wszystkie
czynniki wychowania publicznego, na obszarze naszego państwa działające, w zgodnym trudzie pracowały nad założeniem w sercach dziatwy i młodzieży mocnej podwaliny pod rozkwit i potęgę Rzeczpospolitej /…/ Pod grozą utraty niepodległości państwa wychowanie publiczne w Polsce musi być tak prowadzone , żeby każdy Polak, zanim zostanie narodowcem, socjalistą czy ludowcem , był przede wszystkim państwowcem”.
Sanacja 6/ doskonale zdawała sobie sprawę z faktu, że najpotężniejszym instrumentem wychowawczym jest szkoła. Dlatego do każdego typu szkoły sformułowano oddzielne
zadania. Szkoła powszechna miała przysposobić ucznia do tego, aby przez dalszą pracę nad sobą stał się „pożytecznym obywatelem Państwa”/7. Gimnazjum miało już wychowywać świadomych swych obowiązków obywateli Rzeczpospolitej. Dlatego szkoła miała dać uczniom wysokie wyrobienie religijne, moralne, umysłowe i fizyczne. Ponadto w procesie wychowawczym wyzyskać miała dodatnie wpływy środowiska pozaszkolnego, a przeciwdziałać ujemnym w rozumieniu Sanacji. Przeciwdziałaniu ujemnym wpływom środowiska pozaszkolnego miał służyć ścisły nadzór nad działalnością organizacji społecznych w szkole/8.
Przeprowadzenie reformy systemu szkolnego zaczęto planować już w 1926 r. Miała to być szkoła oparta na jednolitej podstawie siedmioklasowej szkoły powszechnej. Przyjęciu takiego projektu służyła dobra wówczas koniunktura gospodarcza. Rozpoczęto prace przygotowawcze do jej przeprowadzenia. Realizację rozpoczęto od czyszczenia programów szkolnych w duchu ideologii sanacyjnej. Cel ten został zrealizowany w latach 1928/1929. Kazimierz Świtalski, od czerwca 1928 do kwietnia 1929 roku, minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a zarazem jeden z zaufanych ludzi Józefa Piłsudskiego” oczyścił” stan nauczycielski z ludzi, którzy nie manifestowali postawy prosanacyjnej. Wyrzucił z programów nauczania treści wprowadzone do nich przez Stanisława Grabskiego, a będące odzwierciedleniem ideologii Narodowej Demokracji. W wychowaniu uprzywilejował myślenie kategoriami „państwowej racji stanu”.i kultem Piłsudskiego. Ważnym elementem przygotowawczym , było przeniesienie na emeryturę w latach 1927 – 1931, głównie ze względów politycznych, 4645 nauczycieli, a 38514 przerzucono dla „dobra szkoły” do innych miejscowości/9. Jednak prace nad wprowadzeniem reformy przedłużały się. Powodem tego był chęć dostosowania całego szkolnictwa i wychowania do celów politycznych Sanacji. Opracowanie takiego projektu nie było łatwe. Drugim powodem była chęć zminimalizowania kosztów takiej reformy.
Trwały także prace teoretyczne nad sformułowaniem sanacyjnego ideału wychowawczego przyszłości. Jako punkt wyjścia przyjęto ideał bojownika, który ukształtował się pod zaborem rosyjskim i ideał pracownika ukształtowany w zaborze pruskim/10,
Sławomir Czerwiński , który był jednym z czołowych autorów sanacyjnego ideału wychowawczego młodzieży twierdził , że wychowanie państwowe nie stoi w sprzeczności z wychowaniem narodowym, ponieważ wychowanie obywatelskie – czyli do życia w państwie i do życia dla państwa , może w pełni zawierać się dopiero w wychowaniu państwowym./11. Podkreślał wielką zaletę wychowania państwowego, jako platformy na której można rozwiązać zagadnienie szkolnictwa mniejszości narodowych zgodnie z interesami kościoła rzymsko-katolickiego. Natomiast jako wielkie zło, uważał wprowadzenie do szkół i do wychowania polityki stronnictw i ugrupowań politycznych, ponieważ w szkole ma rację bytu tylko „polityka obiektywna”, jednocząca wszystkich obywateli wokół silnego rządu. Za niewzruszony fundament wychowania uznał kult ofiary i bohaterstwa na rzecz państwa, który najpełniejszy wyraz znalazł w osobie Józefa Piłsudskiego.
Sławomirowi Czerwińskiemu nie udało się tego ideału wprowadzić w życie ,ale jego następcy kontynuowali rozpoczęte przez niego prace/12. Prace teoretyczne nad ideałem wychowawczym Sanacji przejęła grupa nauczycieli skupiona wokół czasopisma „Zrąb”.
Ton czasopismu nadawał jego założyciel Janusz Jędrzejewicz. Gdy objął stanowisko ministra W R i O P , cały swój wysiłek włożył w przygotowanie ustawowych podstaw wychowania państwowego. W swoich rozważaniach teoretycznych przeciwstawiał się tym kierunkom, które nie służyły temu wychowaniu. Twierdził, że wychowanie państwowe ,
w odróżnieniu od kierunku narodowego i katolickiego, nie jest „wyrazem żadnej określonej doktryny społecznej, żadnej wiary religijnej i żadnego określonego światopoglądu filozoficznego”, natomiast jest oparty na fatycznym układzie stosunków w jakim znajduje się świat cywilizowany w obecnej chwili/13. Wysuwał wnioski ,że zadaniem wychowania nie jest wcielenie w życie idealnych programów życia zbiorowego , ale przygotowanie młodzieży do tego życia, które istnieje w danym miejscu i czasie.
Powołana przez J. Jędrzejewicza grupa „Zrębu” zawiązała się wiosną 1929 r . i od tego momentu zajęta była sprawami organizacyjnymi. Właściwą pracę zaczęła 15 listopada 1929 roku. Głównym Ośrodkiem Koordynującym prace był kwartalnik o tej samej nazwie – „Zręb”. Ponadto wydawano dwutygodnik dla młodzieży szkół średnich – „Sternik”. Grupa „Zrębu” chciała swoje prace prowadzić na terenie szkół wyższych, średnich ogólnokształcących i zawodowych , powszechnych oraz oświaty pozaszkolnej. W tym celu powołano odpowiednie komisje problemowe . Podstawowym kryterium doboru ludzi do tych komisji było „całkowite zaufanie do osoby i zamierzeń Marszałka Piłsudskiego”/14.
„Zrąb” nie był żadną organizacją w potocznym rozumieniu tego słowa. Jej członków nie jednoczył żaden statut. Grupa ta była pomocna /lub nawet inspirująca/ przy przebudowie szkolnictwa i opracowywaniu nowych programów szkolnych. Ludzie wchodzący w jej skład byli związani trzema punktami deklaracji. Punkt pierwszy mówił , że „Zrąb” stoi na gruncie obozu Marszałka Piłsudskiego i podkreślał państwowy kierunek wychowania młodzieży. Punkt drugi ujmował zagadnienie wychowawcze w stosunku do życia społecznego i pracy. Punkt trzeci deklarował gotowość współpracy „Zrębu” z „Rządem Marszałka Piłsudskiego w szczególności zaś i przede wszystkim z Ministrem WR i OP/15.
Działalność grupy „Zręb” polegała także na organizowaniu Kursów Wychowania Obywatelskiego dla nauczycieli. Ich tematyka obejmowała wychowanie państwowe , tradycje polskiego wychowania obywatelskiego w świecie współczesnym,
przetwarzanie psychiki z okresu walki o niepodległość w dobie budowania własnego państwa , elementy patriotyczne w przysposobieniu wojskowym oraz organizacje uczniowskie jako czynnik kształcenia uczuć obywatelskich/16.
Prace nad ideałem wychowawczym, zapoczątkowane przez Sanację w 1926 r., kontynuowane były w latach trzydziestych w dalszym ciągu na łamach „Zrębu”. Zaznaczył się wówczas prymat obowiązków nad prawami, zgodny zresztą z całokształtem ideologii piłsudczykowskiej. Wprowadziła go do ideału wychowawczego Hanna Pohowska na Zjeździe „Zrębu „w 1932 r. Źródeł priorytetu obowiązków nad prawami doszukiwała się w pierwiastkach romantyzmu, materializmie i pozytywizmie uczących trzeźwego patrzenia na świat, a w szczególności na podłoże gospodarcze w dążeniu do reform politycznych i społecznych. Hanna Pohowska rozwinęła teorię wychowania państwowego i uzupełniła ją o założenia wychowania obywatelskiego. Wychowanie państwowe zakładało poszanowanie autorytetu i powagi państwa- niezależnie w czym ten autorytet i powaga się przejawiają: czy w osobie rządzącej, sztandarze czy też w mundurze żołnierza. Jego twórcy uznawali , że jednostka , która nie ma rozbudzonej woli w kierunku służby dla państwa nie jest obywatelem. Obywatelem nie był , w myśl tej teorii, „człowiek słaby ,obojętny, chwiejny, który przez swą słabość zubaża skarb państwa , którego wartością jest siła moralna i siła charakteru i jego obywateli”/17. Hanna Pohowska istotę wychowania obywatelsko-państwowego widziała w wychowaniu jednostki na świadomego, czynnego i twórczego obywatela, który rozumie swe obowiązki wobec państwa, ma je spełnić, odczuwa potrzebę ich wypełniania. Przez termin obywatel- obywatelskie rozumiała ona jednostkę i zbiorowość , przez nią wytwarzane świadomie, twórczo i stale. W myśl tej teorii obywatel jest współodpowiedzialny za współczesność i przyszłość. Wychowanie „państwowe” – określało jakby jedną stronę wychowania obywatelskiego – stosunek jednostki do państwa, bez analizowania tego, jaką ta jednostka będzie, czy będzie świadomą, twórczą , czynną, czy też manekinem, bezmyślnym narzędziem w ręku rządzących. Stąd istniało to połączenie obu terminów : wychowanie obywatelskie – państwowe/18.
Drogami do osiągnięcia tak określonego wychowania miała być nauka obywatelska. Chodziło tutaj o wprowadzenie przedmiotu do szkół pod nazwą/ m.in. Wiedzy o Polsce .Uzupełnieniem tego miały
być także inne przedmioty np. język polski, historia , języki klasyczne czy nowożytne oraz wychowanie fizyczne. Wychowaniem obywatelskim miały zajmować się także organizacje społeczne działające w szkole. Dotyczyło to także samorządu szkolnego. Podobną rolę do spełnienia miały uroczystości szkolne i obchody rocznic oraz świąt państwowych. W tak pomyślanym wychowaniu obywatelskim , szczególna rola przypadła nauczycielowi . Miał on uzupełniać wiedzę w tym zakresie i dawać przykład uczniom swoim zaangażowaniem w sprawy publiczne. „Młodzież musi zrozumieć, że Polsce potęgę daje ten duch, który Ją stworzył na nowo, musi przeniknąć nim od najpierwszych dni swojego zetknięcia się ze szkołą. Szkoła polska budować musi prawdziwe obywatelstwo nowej Polski -narodzone w duszy Największego Jej Obywatela
– Józefa Piłsudskiego./19. W podobnym duchu prowadził także swoje prace Adam Skwarczyński. Mówił on, ,że ustroje i systemy zmieniają się, ale jeżeli tym zmianom patronują obywatele będący na wysokim poziomie moralnym, nie poszukują jedynie form zaspokojenia interesów partykularnych , orientujących się na czym polega polska racja stan, to można być spokojnym o przyszłość narodu i państwa/20,.
Wychowanie państwowe spotkało się z ostrą krytyką ze strony Endecji, która zarzucała mu, że stanowi ono wezwanie do poszanowania państwa – utożsamianego z ekipą sprawującą władzę. Twierdzili, że państwo może być źle kierowane przez rządzących, w związku z tym państwo musi dać obywatelom środki prawne , takie aby mogli oni tych rządzących usunąć. Czyli „państwowo wychowani obywatele mają w pewnych przypadkach, prawo do występowania przeciw państwu.
Trzeba jednak stwierdzić, że prace nad ideałem wychowawczym, zapoczątkowanym przez Sławomira Czerwińskiego przyczyniły się do rozwoju nauk pedagogicznych.
Tymczasem w kręgach zbliżonych do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego rodziły się już nowe koncepcje ideału wychowawczego młodego człowieka.
Wraz ze śmiercią Józefa Piłsudskiego nastąpił zwrot w poszukiwaniu sanacyjnego ideału wychowawczego młodzieży. W momencie, gdy ministrem WRiOP został Wojciech Świętosławski, ruszyły prace nad zmianą tego ideału.. Podjął on działania zmierzające do zmiany wychowania patriotycznego w duchu wartości patriotycznych, jedności narodu i obywatelskiej służby ojczyźnie ,a więc tym wartościom którym służyła nowa organizacja obozu Sanacji – Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN). Skłaniał się ku ideałom pedagogiki narodowej i katolickiej. Zmianom tym nie towarzyszyły istotne zmiany w aktach normatywnych i programowych. Pojawiły się też nowe koncepcje np. wychowanie realistyczne, którego twórcą był Bogdan Suchodolski. W swojej pracy pisał „Chodzi o wyzwolenie się z sideł przekonania, iż praca ma być bóstwem dla człowieka, chodzi o dostosowanie pracy do potrzeb, możliwości, i reformującym sanacyjny ideałem wychowawczym młodzieży na rzecz „losu narodu. ’Warunkiem do tego jest zaszczepienie pewnej idei jednolitej u wszystkich członków narodu, które by napełniły ich takim entuzjazmem, aby zawsze mogli się nią kierować. Dlatego wychowanie narodu musi być ideologiczne./.22.
Obok szkoły , również inne instytucje miały wychowywać obywateli. Szczególne miejsce przeznaczono dla wojska.. W sformułowanych w 1937 roku zadaniach, armia miała dbać o rozwój oświaty i nauki. Zwracano uwagę , aby rekruci przychodzący do wojska umieli czytać i pisać. Upatrywano w tym zwiększenie się świadomości żołnierzy przy wypełnianiu ich obowiązków. Padały także propozycje , aby do obowiązków pracowników naukowych należało częściowo rozwiązywanie spraw związanych z wojskowością. Podobne propozycje formułowano także pod adresem studentów. Wszystkie te działania zmierzały do wychowania żołnierza , który byłby świadomy stałej walki o byt państwowy. W tych koncepcjach wojsko jawiło się jako szkoła honoru i podporządkowania wszystkich spraw potrzebom ojczyzn/23..
Zwrot w poszukiwaniu ideału wychowawczego Sanacji, jaki nastąpił po 1935 roku, był zgodny z ogólną ewolucją obozu. Do wypracowanego już sanacyjnego ideału państwowca, zaczęto także wprowadzać treści, jakimi posługiwała się dotychczas Narodowa Demokracja. W wyniku tych zabiegów uzyskano model wychowawczy, który nazwać można patriotyczno-narodowym . Żródeł tego zwrotu dopatrywać się możemy w realnych warunkach bytu narodowego i państwowego. Wpływały na niego także konkretne warunki polityczne , w jakich się znajdowała ówczesna Polska- a przede wszystkim narastająca ze strony Niemiec i Związku Sowieckiemu groźba wojny. Trzeba przyznać , że sanacyjny ideał wychowawczy spełnił pożyteczną rolę przy kształtowaniu się poczucia własnej państwowości wśród społeczeństwa , które przez 123 lata niewoli początkowo traktowało państwo, jako twór obcy. Dopiero przełamanie tej antynomii, ukształtowanej historycznie między postawami narodową a państwową, pozwoliło na równoprawne traktowanie idei państwa i narodu. O skuteczności tak skonstruowanego ideału wychowawczego młodzieży zaświadczyły wspaniałe postawy polskiego społeczeństwa pod okupacją niemiecką i sowiecką oraz oporze przeciwko sowietyzacji Polski w latach 1944 – 1990.
.
Przypisy:
1/ Adam Skwarczyński: Adam Franciszek Ksawery Skwarczyński, ps. Stary, Adam Śliwiński, Adam Płomieńczyk i in. (ur. 3 grudnia 1886 w Wierzchni Dolnej , zm. 2 kwietnia 1934 w Warszawie) – polski działacz niepodległościowy, polityk w okresie II Rzeczypospolitej, jeden z głównych ideologów sanacji.
2/ Narodowa Demokracja lub ruch narodowy (popularna nazwa endecja od skrótu ND) – polski ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, powstały pod koniec XIX wieku. Głównym ideologiem i współzałożycielem Narodowej Demokracji był Roman Dmowski
3/ J. Bełcikowski. Co to znaczy rewolucja moralna. Nakaz Chwili, nr 3 z 1926 r. s.3.
4/Archiwum Akt Nowych. Prezydium Rady Ministrów . Rektyfikat 24,syg.7, k. 3.
5/ tamże
6/ Sanacja – potoczna nazwa obozu rządzącego w Polsce w latach 1926–1939, powstałego i funkcjonującego początkowo pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego; Nazwa powstała w związku z głoszonym przez ten obóz hasłem „sanacji moralnej” życia publicznego, wysuwanym w toku przygotowań i w okresie przewrotu majowego.
7/ Statut publicznych szkół powszechnych siedmioletnich. Paragraf 59 – 73 Rozp. Min. WRiOP z 21 .11.1933 r. Dziennik Urzędowy Ministerstwa WR i OP z 1933 r. nr 14, poz. 194.
8/ Statut gimnazjum państwowego par.43 – 62 Rozp. Min. WRiOP z dnia 31,10,1933 r. Dz.Urz. Min. WRiOP z 1933 r. nr 13, poz.184.
9/B. Ługowski, F.W.Araszkiewicz, Postępowa myśl oświatowa w Polsce w latach 1918 – 1939, Wrocław 1972,s.XXII.
10/ S. Czerwiński, O ideał wychowawczy szkoły polskiej, Oświata i Wychowanie, 1929 r.,z. 4 s. 341.
11/. S. Czerwiński, O nowy ideał wychowawczy , Warszawa 1932 r. s.77.
12/ Na przeszkodzie stanęły: wielki kryzys ekonomiczny lat 1929 – 1935 i śmierć Sławomira Czerwińskiego w 1934 r.
13/ J. Jędrzejewicz, Wychowanie państwowe, Zrąb 1930 r. T.3, s.312 – 313.
14/. „Głos Akademicki nr 4 i 5 z 15.12.1929 r.
15/ J. Jędrzejewicz, Nowa Deklaracja grpy „Zrąb”.Odbitka nr 2/26/ Kwartalnik”Zrąb”,Warszawa 1936,s.4 – 5
16/”Gazeta Polska” nr 109 z 22.IV.1930 r.
17/ W. Gałecki, Wychowanie Państwowe.” Oświata i Wychowanie,R.III, z. 7Warszawa 1931 r.
18/,H. Pohowska, Wychowanie Obywatelsko- Państwowe, Warszawa 1936, odbitki.
19. /. H. Pohowska ,Wychowanie Obywatelsko – Państwowe, Warszawa 1931, s. 243 ; 252 – 260; 261 – 264 ; 264 – 265.
20/. Tamże, s. 275 – 277 ; 277 – 281.
21/. B. Suchodolski, Praca jako zagadnienie kultury, Kultura i Wychowanie 1933/34,z.4 , s. 217
22../ K. Sośnicki, Pojęcie ‘losu” we współczesnej pedagogice. Kwartalnik Pedagogiczny, 1938, z. 1;s. 22.
23/ Wychowanie państwowe, Zaczyn.nr 2 z 14,01,1937 r.
